Nodwedd

Pethau Mud

Drama Rhyfel ar gyfer 2019.

gan Sera Moore Williams

                             “O Dduw! a raid im’ gofio sawr
                               Y fan lle’r heidiai’r llygod mawr –
                               A bysedd glas y pethau mud
                               Ar glic eu gynnau bron i gyd?”

Cynan. (Mab y Bwthyn 1921)

Wedi’w ysbrydoli gan lythyrau teuluol o ffosydd y Rhyfel Mawr, dyma waith ar y gweill sydd tra’n llwyr wrth-ryfel yn archwilio sut y mae modd ysgrifennu gyda pharch ac er cof am y rhai fu farw a’r rhai wnaeth oroesi, am yr erchylltra na ellid ei ddychmygu, ac sut y mae dechrau cyfathrebu trwy hynny am gyflwr ein byd ni heddiw. Datblygwyd y testun yn wreiddiol gyda chymorth Theatr Genedlaethol Cymru.

Gyda chymorth Cyngor Celfyddydau Cymru rydym nawr yn cynnal ail gyfnod o waith er mwyn archwilio ffyrdd o ddatblygu’r testun ar gyfer gofod perthnasol, a cheisio dirnad sut y byddai modd cydweithio gyda defnyddwyr eraill y gofod hwnnw, er mwyn creu digwyddiad theatraidd newydd yn y dyfodol.

Rhwng Ionawr 7-18fed fe fyddwn yn treulio ein prynhawniau yn Neuadd Goffa Tredelerch (Rumney) yn gweithio ar y testun ‘in situ’ ac yn dechrau dod i adnabod yr ardal ac rhai o ddefnydwyr eraill y neuadd.

Branwen a Sue ac Elgan Rhys!

Roedd o’n dda i gael cwmni Branwen Davies diwedd wythnos diwethaf, a chael cyfle i drafod golygfeydd-ar-waith gyda dramodydd a chyfarwyddwraig oedd yn ymateb i’r testun am y tro cyntaf. ‘Da ni’n gyfarwydd iawn efo’r testun erbyn hyn, ac mae hynny’n gallu bod yn beth da ac yn beth drwg.

Trwy fod wedi gwneud darlleniadau a derbyn adborth ‘da ni’n hyderus bod modd gwneud cynhyrchiad prif ffrwd o’r testun fyddai’n cyfathrebu’n dda, ond … tyda ni ddim yn sicr mae dyna’r trywydd mwya defnyddiol i’n gwaith, er ei fod yn apelio atom ni …

Un o’r pethau ‘da ni wedi ei wneud felly, er mwyn archwilio posibliadau, yw datgymalu y testun (tynn, theatraidd) er mwyn ceisio darganfod os a ble y byddai modd creu lle i bobl eraill, er engraifft defnyddwyr eraill y neuadd y gwyddom amdanynt hyd yma (yn blant a’u mhamau, yn ddawnswyr ac actorion ifanc, yn ddisgyblion sydd ar gyrion addysg prif ffrwd, yn gwmni theatr amatur o oedolion) gyfranu i gynhyrchiad (gan dderbyn y byddai hynny, ac y dylsai hynny newid popeth am ein dealltwriaeth presenol o sut mae’r testun yn cyfathrebu). Rhyngthom ni (ar ein traed yn y gofod) fe wnaethom ni ddychmygu y cynhyrchiad (rhithiol llwyr!) mwyaf anhygoel! Roedd o’n teimlo’n gret i roi pen rhyddid llwyr i’r dychymyg, (ROEDD modd datgymalu). Dwi’n eitha sicr hefyd, beth bynnag fydd penllanw’r prosiect, y bydd cyfran o’r syniadau gawsom ni trwy chware fel hyn yn goroesi.

‘Da ni wedi bod yn pendroni am iaith y cynhyrchiad (os mae prosiect cymunedol yn Rumney wedi ei seilio ar y testun Cymraeg fyddai y cam nesaf) ond byddai syniad gafodd Branwen (wrth ymuno yn y gem!) am ddysgu’r wyddor, neu ganeuon neu weddi Cymraeg i’r plant bach (sy’n cwrdd yn y neuadd pob bore) yn goroesi efallai fel un ymateb i’r cwestiwn am iaith. (Cyfnewid sgiliau, a barn ayyb fyddai’r nod o ddewis gwneud gwaith gyda chymuned ac mae un ohonom wedi hyfforddi i ddysgu Cymraeg i deuluoedd). Mae un aelod o’r staff sy’n gofalu am y plant yn y neuadd yn siarad Cymraeg mae’n debyg er bod teuluoedd y plant ddim.

Diolch Branwen!

Ddoe fe fuo ni’n ddigon ffodus i gael cwmni Sue Holland, sy’n aelod o bwyllgor y neuadd ac sy’n dipyn o hanesydd lleol. Fe roedd o’n wych i glywed ‘chydig o hanes yr adeilad, ac i weld lluniau a dogfennau perthnasol. Fe wnaeth o gyffwrdd fy nghalon i mae ffarmwr lleol, oherwydd ei gariad at ei gymuned a roddod y tir i’r gymuned honno er mwyn adeiladu’r neuadd goffa. Roedd o’n cyffwrdd calon eto i glywed am y gymuned yn talu ceiniog y fricsen i godi yr adeilad. Y gymuned sydd berchen ar yr adeilad, a’r gymuned sy’n gyfrifol am ei gadw.

Wedi oriau o bendroni am gyfeiriad y gwaith a thrafod prosiect cymunedol v cynhyrchiad prif ffrwd teithiol, – roedd cyfarfod Sue yn teimlo’n arwyddocaol. Mae llawer iawn o gysylltiadau newydd gennym ni nawr diolch iddi hi, a’r addewid hael o fwy o gymorth os bydd y gwaith yn digwydd yn y gymuned.

Diolch Sue!

Mewnbwn defnyddiol gan Elgan Rhys heddiw am ei brofiadau o weithio gyda grwpiau cymunedol tra’n creu gwaith gyda cwmni Pluen ac i glywed pa mor hollol hanfodol bwysig i broses y cwmni wrth archwilio themau cychwynol (a thu hwnt i hynny) yw cysylltiadau gyda grwpiau ac unigolion. Anodd dychmygu creu gwaith yn cychwyn o unrhywle arall erbyn hyn medda fo. Ac mae’n broses hir (fel roeddem eisioes wedi ei drafod). Tair blynedd o broses mae’n debyg ar gyfer eu gwaith diweddaraf ac mae’n dal i esblygu. Mae’n ymrwymiad difrifol, yn fuddsoddiad gwahanol iawn i’r buddsoddiad mewn creu a chynhyrchu prif ffrwd …

Diolch Elgan!

Llawer o bethau i feddwl amdanynt cyn y cam (i pa bynnag gyfeiriad) nesaf …

Neuadd Goffa Gastellog

Wrth gyrraedd y Neuadd Goffa yn Nhredelerch mae pensaerniaeth yr adeilad yn creu argraff ar yr ymwelydd. Mae’n adaeilad bric coch gyda nodweddion sy’n ailgreu teimlad o’r canol oesoedd ac yn awgrymu dylanwad y symudiad “Arts and Crafts”. Mae twr castellog castellog a ffenestri lliw mewn siap croes sy’n cael eu hatseinio yn y gwaith pren tu fewn. Mae’r llun cysylltiedig gyda’r cofnod yma wedi’i dynnu trwy waith pren sydd i’w ganfod tu fewn y twr yn edrych lawr arnon ni’n trafod yn y neuadd tu fewn.

Cafodd yr adeilad ei agor ym 1923 diwedd cyfnod dylanwad y symudiad “Arts and Crafts”. Mae ffeithiau diddorol wedi’i nodi mewn dogfen gweithredoedd y ymddiriedolaeth sydd a gofal am y neuadd. Rhoddwyd y tir gan dyn o’r enw Thomas Batten o ‘Church Farm’ “… in consideration of the natural love and affection which he holds to towards the parishoners of the parish of Rumney”. Roedd Sue Holland, yn o ymddiriedolwyr, wedi bod yn caredig i ddod i siarad gyda ni fel grwp a caniatau i ni weld y ddogfen yma ac hefyd rhannu ei gwybodaeth am y neuadd: mae’n debyg bod pobl y plwyf wedi cyfrannu ceiniog am bob bric er mwyn codi arian ar gyfer y neuadd a’r cofeb tu allan gyda enwau rhai oedd wedi colli bywyd yn y rhyfeloedd mawr y ganrif ddiwethaf. Mae cannoedd dal yn mynychu’r gwasanaeth coffa bob blwyddyn.

Wrth ysgrifennu hyn nawr dw i’n meddwl am ein perfformiadau / darlleniadau mewn stiwdio mewn ffordd gwahanol. Mae stiwdio yn lle mwy fforensig, er gwaetha mor bwerus o emosiynol yw’r gwaith, ac ymarfer a rhedeg y gwaith mewn gofod sydd wedi’i adeiladu’n bwrpasol i gofio am y rhai oedd heb ddychwelyd o ryfel mewn cymuned sy’n ymgasglu yn flynyddol i gynnal gwasanaeth yn sicr yn newid agwedd perfformiwr ac yn dylanwadu ar y gwaith.

Roedd y perfformiad yn y stiwdio wedi’i gyfyngu i hirsgwar oedd wedi’i farcio mewn tâp gwyn ar lawr du o fewn gofod du. Roedd byd y perfformiad yn y dychymyg i gyd ond yn y neuadd mae rhywun yn perfformio gyda’r lle sydd a cysylltiad uniongyrchol gyda lleoliadau a themau y gwaith ysgrifennedig: mae’r cymeriadau cyfoes yn ymweld a’r neuadd a pob dim yn digwydd yn y neuadd er yn teithio i lefydd eraill yn nychymyg un o’r cymeriadau. Mae’r Milwr a Vesta (cymeriad o’r music-hall) yn perthyn i gyfnod ychydig cyn bod yr neuadd wedi’i adeiladu ond dim ond ychydig o flynyddoedd cyn hynny ac felly yn perthyn i’r lle: Vesta bia’r llwyfan yno!

Yn lle dylanwad y symudiad ‘Arts and Crafts’ daeth Moderniaeth i frig yn y 1920au. Mae ‘Pethau Mud’ yn perthyn mwy i’r traddodiad yma oherwydd arddull yr ysgrifennu – yn ddarniog cymysgedd o lythyrol gwreiddiol, stori milwr cyfoes, caneuon a propaganda y Rhyfel Fawr. Diddorol yw’r tyndra rhwng arddull y gwaith theatr a naws pensaerniol y neuadd.

Amdanom Ni

Sêra Moore Williams

Arweinydd cwrs BA Theatr a Drama ym Mhrifysgol De Cymru. Dramodydd a chyfarwyddwraig sydd wedi gweithio yn y diwydiant ers mwy na 35 o ﬂynyddoedd. Mae Sêra wedi ysgrifennu oddeutu chwech-ar-hugain o ddramâu, i blant ac oedolion, sydd wedi eu cynhyrchu yn broﬀesiynol, gan gynnwys Mab, un o ddramâu comisiwn mwyaf llwyddiannus yr Eisteddfod Genedlaethol yn 2001. Cafodd ei lwyfannu yn Ne Korea, Hwngari a’r Almaen ers hynny. Mae miloedd o ddisgyblion ysgol TGAU a Lefel A yn gyfarwydd gyda drama Sêra Crash, a hefyd Mwnci ar Dân, sydd ar y cwricwlwm cenedlaethol. Mae Sera wedi gweithio fel cyfarwyddwr i Brith Gof, Theatr y Sherman, Theatr Iolo, Theatr Gwent, a Theatr Clwyd ymysg eraill, yn ogystal â’i chwmni ei hun, Y Gymraes. Bu hefyd yn Gyfarwyddwr Cyswllt i Arad Goch am fwy na deng mlynedd. Fel perﬀormwraig mae hi wedi gweithio yng Nghymru ac wedi teithio gwaith i Dde Korea, Hong Kong, Yr Almaen, Yr Eidal, Yr Iseldiroedd, Llydaw, Iwerddon, Yr Alban a Lloegr.

Siân Summers

Daw Siân o Lanfairfechan ac mae wedi gweithio fel actor, cyfarwyddwraig a dramodwraig ers bron i drideg mlynedd, gan weithio gyda Theatr Bara Caws, Frân Wen, Arad Goch, a Theatr Genedlaethol Cymru ymysg eraill. Bu’n Gyfarwyddwraig Artistig Theatr Gwynedd, yn Rheolwr Llenyddol Sherman Cymru ac mae bellach yn gyfrifol am ddysgu ystod o fodiwlau ysgrifennu ac ymarfer drama ar draws maes Theatr a Drama ym Mhrifysgol De Cymru, tra’n parhau i weithio fel awdur, cyfarwyddwraig a darlithwraig llawrydd.

Rhys ap Trefor

Mae Rhys ap Trefor yn hanu o Garndolbenmaen, Gwynedd ond bellach yn byw yng Nghaerdydd. Mae newydd orﬀen gweithio ar trydydd cyfres o Byw Cewlydd(S4C), buodd hefyd yn ymddangos yn y rhaglenni teledu canlynol: Gwaith Cartref(Fiction Factory/ S4C), Ordinary Lives(Red Productions/ BBC), Torchwood, Pobl y Cwm(BBCCymru/ Wales), Ista’nbwl(Rondo/S4C), Ysbyty Hospital(Boom/S4C), Talcen Caled, Rownd a Rownd, Tipyn o Stad(S4C), a’r ﬃlmiau: Cymru Fach(BoomCymru/S4C), Dad(Fiction Factory/ S4C). Buodd hefyd yn chwarae rhan Prys ar Frys, y ditectif lletchwith ar y gyfres gomedi i blant Llan-ar-goll-en, sydd dal i redeg ar CYW. Mae Rhys wedi gweithio yn helaeth gyda Sera Moore Williams ar gynhyrchiadau i Gwmni Theatr Arad Goch fel Crash, Conﬀeti, Twm a Mati Tat a Llew Lletchwith. Mae ei gredydau theatr eraill yn cynnwys: Harri Parris:The Big Day (Mai Oh Mai Productions); Full Circle, Ruling the Roost (Hijinx Theatre); Dumb (Spectacle Theatre). Yn ddiweddar bu Rhys yn cyfarwyddo ﬃlm fer ar gyfer S4C mewn cydweithrediad a It’s My Shout a phennod o Pobl y Cwm.

Dr Rhiannon Williams

Cafodd Rhiannon yrfa fel actores yn gweithio ym myd y theatr yng Nghymru, cyn dychwelyd i Brifysgol Aberystwyth i wneud MA mewn Ymarfer Perﬀormio. Yn dilyn hynny cafodd ysgoloriaeth y Coleg Cymraeg Cenedlaethol i wneud doethuriaeth ym maes Theatr a Drama ym Mhrifysgol De Cymru. Roedd gwaith PhD Rhiannon ‘Y Capel Cymraeg, Cymdogaeth a Pherﬀormiad’ yn archwilio pwysigrwydd y capel fel perﬀormiad i hunaniaeth genedligol y Cymry. Mae Rhiannon yn mwynhau’r her o ymchwilio’n ymarferol, yn bennaf i sut y gall y broses berﬀormio greu cymuned o bobl.

Matthew Davies

Dechreuodd Matthew ar yrfa fel perﬀormiwr gyda chwmni theatr Brith Gof ym 1982, wedi iddo gwblhau gradd mewn Drama ym Mhrifysgol Aberystwyth, a bu’n gweithio ym myd Theatr Mewn Addysg a Theatr i Bobl Ifanc o 1986 ymlaen, gan symud ymlaen hefyd i ddechrau cyfarwyddo. Ym 1993 fe’i apwyntiwyd yn swyddog addysg yn Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, tra eto’n parhau ei gysylltiad gyda’r byd theatr a pherﬀormio wrth ddatblygu gwaith Theatr mewn Amgueddfa. Gyda Lisa Lewis, darparodd Matthew y cwrs cyntaf mewn dehongli byw a pherﬀormio mewn amgueddfeydd ar gyfer Prifysgol Aberystwyth. Mae gan Matthew radd MA mewn Sgriptio o Brifysgol De Cymru, ac yn 2016 hefyd enillodd Wobr Gruﬀ Jones ar gyfer y dramodydd gorau.

Y Goeden Gwestiynau

Un o’r pethau cyntaf a’m tarodd wrth gerdded mewn i neuadd goffa Tredelerch yr wythnos diwethaf oedd ei arogl lled-adnabyddus; pren, disinffectant, dwst. Roedd cerdded ar ben ambell hula hoop yn dweud wrthyf fod y neuadd yn un prysur, a’r oerfel yn fy atgoffa fy mod yn bresennol mewn gofod sydd yn cael ei rheoli a’i gynnal gan gymuned. Roedd y profiadau synhwyrus yma’n fyw yn fy nghorff heb fod gair yn cael ei yngan. Gall bod mewn safle penodol apelio at yr holl synhwyrau a chreu haenau o ystyr, ac felly mae gweithio ar destun theatraidd rhywle fel hyn a’r potensial i ni greu profiad ysol i berfformwyr a chynulleidfa.

Mae hyn yn gyffroes iawn, ac yn cynnig llawer iawn i ni fel gwneuthurwyr theatr i gnoi cul arno. Beth mae bod mewn neuadd goffa yn perfformio testun am ryfel, a neuadd goffa mewn pentref penodol sydd â chymuned benodol yn ei ddefnyddio, yn cynnig i’n testun? Beth all ein testun, a’n presenoldeb ni, gynnig i’r neuadd a’i gymuned? Sut all cyd-weithio rhwng y ddau fyd digwydd mewn modd ystyrlon? Mae’r cwestiynau fel canghennau’n coeden, sydd yn gyson egino ar fwy o geinciau a brigau o gwestiynau eraill. Mae ein hatebion yn newid, ond dyna yw diben ymchwil ymarferol yn fy nhyb i; rhoi cyfle i adnabod ehangder y cwestiynau a haenau, ac annog trafodaeth ohonynt, mewn sawl ffurf.

Efallai y daw rhywfaint o ffrwyth i’n coeden erbyn diwedd yr wythnos nesaf. Gobeithio y byddaf i wedi stopio defnyddio metaffor coeden erbyn hynny hefyd.

Rhiannon

Archwilio’r Gofod

Rydym eisioes wedi gwenud darlleniadau o’r ddrama o flaen cynulleidfa, rhyw led berfformiad gyda sgript mewn llaw, mewn gofod stiwdio, y generic bocs du, yn yr Atriwm, Prifysgol De Cymru. Amlinellwyd y gofod chwarae sgwar(tua 2.5mx2.5m) gyda táp gwyn a rhes o seddi ar bob ochr. Cafodd y gofod ei oleuo’n syml hefyd. Ddaru maint y gofod a natur y sgript greu naws dwys iawn.

Yn ystod y darlleniadau hyn codwyd nifer o gwestiynnau ynglyn a ble yn union mae’r chwarae i fod i gael ei leoli. Yn ein bocs gwag ni, allai o fod yn unrhywle, gyda’r unig gliwiau o ran lleoliad posib yn deillio o’r ddeialog. Roedd Sera yn sicr, reit o’r dechrau, taw mae mewn neuadd goffa y mae’r cymeriadau yn ‘bodoli’ a bod yr elfen yma, neu’r ffaith yma yn hollbwysig i ddeall natur y darn.

Syniad y datblygiad diweddaraf ydi gweld sut all y perfformiad weithio mewn neuadd goffa go iawn. A fydd y lleoliad yn cynnig dimensiwn arall i’r profiad, a fydd yn gwneud mwy o synnwyr a sut bydd hynny’n gweithio?

Dechreuom ni heddiw gan ddarllen y darn fel ag yr oedd, mewn sgwar fach yng nghanol y gofod, gyda ffiniau amlwg i’r chwarae. Yn sicr mi roedd yn teimlo’n wahanol i’w berfformio mewn stiwdio pwrpasol, roedd jyst yr ymwybyddiaeth ein bod yn y safle priodol yn gwneud gwahaniaeth – roedd hi hefyd yn llawer oerach! Dwi wedi defnyddio sawl neuadd o’r fath fel gofod ymarfer dros y blynyddoedd ac mi roedd yr ymarferiad yma yn teimlo yn debyg iawn – achos er bod ni yno, doedd dim wir cysylltiad gyda’r gofod yn ei hanfod, dim ond cragen ydoedd mewn gwirionedd, cyfleustra. A doedd y darn ei hun ddim i weld yn newid dim chwaith, a deud y gwir heb y golau a’r tywyllwch roedd o’n teimlo’n llac iawn. (Wrth gwrs bydde modd creu’r un amgylchiadau yma ag yn y stiwdio, ond i ba reswm? Heblaw am resymau ymarferol a thechnegol, bydde hyn yn ein amddifadu o brofiad hollol wahanol.

Aethom ymlaen wedyn i ddarllen drwy’r darn unwaith yn rhagor, ond y tro yma gan defnyddio’r gofod i gyd. Y llawr, y llwyfan, y drysau, y waliau, y stafelloedd gefn…

Roedd ambell i ran, fel y llwyfan, yn amlygu ei hun yn berffaith i’r darn, ond i mi, y syniad o gael y cymeriadau yn ymlwybro drwy’r gofod, yn eu byd bach eu hunain, yn ei berchentio, oedd yn ddifyr. Roedd yn creu’r effaith o ysbrydion yn gaeth i’w hamgylchfyd, yn ail fyw darnau o’u gorffennol, ac yn chwilio am atebion. Dwi’n gobeithio y byddwn yn archilio mwy mewn i ddefnydd o’r gofod cyflawn yn y dyddiau nesaf, yn ogystal a chodi cwestiynnau ynglyn a sut y medrwn ni fel cwmni fod o wasanaeth i’r gymuned sydd eisioes yn defnyddio’r neuadd o ddydd i ddydd.

Y tridia cyntaf!

Gwych bod yn neuadd goffa Rumney wythnos yma a dechrau dod i wybod mwy am y defnyddwyr eraill. Mae’n neuadd brysur! (Ac m’bach yn oer!) Ond ‘ma’ bod mewn safle sy’n berthnasol i’r testun yn teimlo fel bo ni wedi gwneud un penderfyniad da yn barod.

‘Da ni ‘di creu ambell i gysylltiadau cychwynol cadarnhaol (dwi’n meddwl!) gyda rhai o ddefnyddwyr rheolaidd y neuadd, wedi dechra ymgyfarwyddo efo’r testun eto, wedi dechra ei dynnu’n ddarna, wedi sylweddoli yn barod bod ambell beth mawr bydd rhaid eu newid, a ‘di ail-sgwennu y prolog! Ma’n gret cael amser i ddechra dychmygu beth allasai cynhyrchiad o’r testun fod os yda ni’n gweithio yn a gyda chymuned y neuadd (yn hytrach na chreu cynhyrchiad teithiol prif ffrwd).

Peth amlwg (a diddorol ac hanfodol) i’w ystyried, – sut i osod testun yn y Gymraeg wrth galon cynhyrchiad gyda chymuned ddi-gymraeg yn bennaf. (A pam?!)

‘